PHÓNG XẠ TRONG MÔI TRƯỜNG VÀ BỆNH UNG THƯ

BS NGUYỄN TUẤN KHÔI - BÁO THUỐC VÀ SỨC KHOẺ , BÚT DANH NGUYÊN DUY

Năm 1986 một thảm hoạ hạt nhân lớn nhất trong lịch sử loài người đã xảy ra tại Checnobyl, Liện Xô, nay là Ucraina. Nhà máy năng lượng hạt nhân đã bị nổ, các chất phóng xạ được tung vào môi trường , hơn 600 công nhân đang làm trong nhà máy bị lãnh hàm lượng phóng xạ rất cao, nhiều người chết ngay, một số người nhập viện. Con số chính xác không được biết vì lúc đó Liên Xô bưng bít thông tin với truyền thông. Hậu quả của thảm hoạ này còn ảnh

 hưởng lâu dài cho đến nay và nhiều năm nữa vì chất phóng xạ ngoài việc gây tử vong, thương vong ngay lập tức nó còn tiềm ẩn nguy cơ gây ung thư.

Phóng xạ là gì ?

Phóng xạ còn gọi là bức xạ  ion hoá là những tia có năng lượng cao nên có thể  ion hoá vật chất  nên gây hại cho con người.

Phóng xạ được tạo ra từ những chất đồng vị phóng xạ khi phân rã sẽ tạo ra những tia có năng lượng rất lớn. Chất phóng xạ tại nhà máy năng lượng tại Checnobyl là I-131, Cs-137, and Sr-90.

Nguyên tử của chất đồng vị phóng xạ có hạt nhân không bền vững, hạt nhân trong nguyên tử này dễ bị phân rã, mỗi khi phân rã sẽ tạo nên năng lượng rất lớn dưới dạng tia gọi là phóng xạ.

Phóng xạ còn được tạo ra từ những máy phát phóng xạ như máy chụp X quang, CT, máy xạ trị trong y khoa.

Bức  xạ (radiation) là những tia có năng lượng. Có hai loại bức xạ: bức xạ ion hoá (phóng xạ) và bức xạ không ion hoá.

 Bức xạ không ion hoá có năng lượng thấp nên không đủ sức ion hoá vật chất nên không gây hại cho con người. TD: sóng điện thoại di động, sóng radio, song của lò viba …

Như vậy phóng xạ là một dạng năng lượng cao và nguy hiểm của bức xạ.

Phóng xạ có thể có trong chính căn nhà chúng ta!

Thật vậy, khí radon là một khí không màu, không mùi được tạo ra từ chất phóng xạ uranium hiện diện với một hàm lượng ít trong đất đá, trong nước ngầm, trong không khí. Con người có thể hít phải khí radon, uống phải nguồn nước có chứa uranium. Tuỳ vùng địa lý khí radon có thể nhiều hay ít. Những nơi không khí bị tù đọng như hầm mỏ khí radon tích tụ với hàm lượng cao hơn. Trong toà nhà, những vết nứt ở sàn và tường,những khoang trống ở sàn nhà là nơi thoát của khí radon. Cơ quan bảo vệ môi trường Mỹ  (The U.S. Environmental Protection Agency -EPA) đánh giá khí radon là yếu tố tăng nguy cơ ung thư phổi hàng thứ hai sau thuốc lá. Trên thị trường ở Mỹ cũng có bán những bộ dụng cụ để đo lượng khí radon trong nhà. Hình 1.

Phóng xạ từ bệnh viện

Các máy xạ trị ung thư, máy chụp X quang, máy chụp CT, máy chụp PET là những máy phát ra phóng xạ ion hoá vì vậy bác sĩ sẽ cân nhắc lợi – hại khi cho bệnh nhân được thực hiện các máy trên. Hình 2.

Không chỉ có bệnh viện, một số nhà máy có sử dụng chất phóng xạ trong quy trình  sản xuất nếu không tuân thủ các nguyên tắc an toàn gây rò rỉ phóng xạ ra môi trường gây tác hại khó lường được.

Hình 3 . Nguồn phóng xạ Co-60  của nhà máy thép Pomina III tại Vũng Tàu bị mất đến nay chưa tìm được

Thuốc lá cũng có phóng xạ

Hai hoạt chất phóng xạ là polonium-210 và lead-210 có trong thuốc lá làm tăng nguy cơ ung thư phổi cho người hút và người hít phải khói thuốc. Nhựa thuốc lá phá huỷ tạo nên những lỗ nhỏ trên phổi, chất phóng xạ nói trên đọng lại trong lỗ nhỏ này với thời gian lâu dài để tăng nguy cơ gây ung thư phổi.

Phóng xạ từ các nhà máy năng lượng hạt nhân

Các nhà máy năng lượng hạt nhân sử dụng các đồng vị phóng xạ để tạo ra phóng xạ tức là năng lượng. Năng lượng này được chuyển đổi thành các dạng năng lượng khác như điện năng. Như vậy là các nhà máy này chứa đựng một lượng lớn chất phóng xạ và các chất này trải qua một quá trình phân rã để tạo ra năng lượng rất lớn tại những lò phản ứng. Quy trình kỹ thuật tại những nhà máy này rất nghiêm ngặt, tuy vậy cũng không thể tránh khỏi những tai nạn do bất cẩn, do kỹ thuật yếu kém như thản hoạ Checnobyl đã nói trên hoặc do thiên tai như vụ sóng thần kèm theo động đất năm 2011 tại Nhật Bản làm chấn động nhà máy điện hạt nhân Fukishuma I và II khiến chất phóng xạ lan ra môi trường theo đường biển và theo những đám mây đưa đi rất xa.

Phóng xạ từ vũ khí hạt nhân nếu như chúng được sử dụng trong chiến tranh

Chúng ta đã từng biết tới hậu quả của hai quả bom nguyên tử được thả tại Hiroshima và Nagashaki năm 1945.

Tia vũ trụ cũng mang năng lượng lớn, tia này tương tác với các phân tử khí ở thượng tầng khí quyển để tạo ra  phóng xạ gamma

Liều phóng xạ này sẽ cao ở những vùng núi cao.

Vì sao phóng xạ ion hoá có thể gây ung thư ?

Phóng xạ ion hoá gây phản ứng ion hoá đối với DNA làm cho DNA thay đổi cấu trúc hoá học và trở thành  gien bị đột biến (gien là một đọan của DNA).

Có những  đột biến trực tiếp biến thành gien sinh ung thư khiến tế bào bình thường thành tế bào ung thư. Tế bào ung thư mới xuất hiện này nếu không bị cơ thể chúng ta thanh lọc từ đầu thì nó sẽ sinh sôi nẩy nở thành bệnh ung thư tiến triển nhanh. Cũng có khi tế bào ung thư mới xuất hiện này sẽ bị cơ thể loại trừ ngay từ đầu  bằng cơ chế miễn dịch nên không có cơ hội để biến thành bệnh ung thư. Lại cũng có khi gien bị đột biến này lại được một gien khác của cơ thể sửa chữa nên bệnh ung thư cũng không thể xuất hiện được. Hình 4

Có những đột biến xảy ra trên những gien sửa chữa khiến cơ thể mất đi khả năng sửa chữa những đột biến của những gien khác trong đó có những gien sinh ung thư.

Như vậy phải mất một  thời gian khá dài để phóng xạ gây bệnh ung thư cho con người. Đối với ung thư máu là từ 2-10 năm; đối với ung thư các cơ quan khác phải mất đến trên 10 năm mặc dù chất phóng xạ chỉ tồn tại trong môi trường với thời gian không dài lắm. TD: chất đồng vị phóng xạ I-131 có chu kỳ bán rã là 8 ngày.

Các loại phóng xạ khác nhau cũng gây ra các loại ung thư khác nhau. Chất đồng vị phóng xạ I-131 thường gây ung thư tuyến giáp vì chỉ có tuyến giáp mới bắt chất này.

Trẻ em bị ảnh hưởng bởi phóng xạ nghiêm trọng hơn người lớn vì trẻ em trong giai đoạn phát triển nên các tế bào đều phân chia rất nhanh.

Chúng ta nên làm gì nếu ở rất vùng vừa có nổ nhà máy năng lượng hạt nhân ?

Vì ở ngoài trời là nơi có lượng phóng xạ rất cao nên Trung tâm quản lý  bệnh tật Hoa Kỳ (CDC) khuyên chúng ta 3 điều sau:

1.       Nếu đang ở ngoài đường thì nhanh chóng vào nhà, đóng cửa lại, dùng vòi nước tắm sạch toàn thân.

2.       Nếu ở trong nhà thì không được ra khỏi nhà, ngay cả dùng xe hơi để chạy xa khỏi khu vực gặp nạn cũng không nên vì xe hơi không an toàn trong việc cách ly với phóng xạ.

3.       Luôn luôn giữ liên lạc với bên ngoài để chờ được nhân viên chuyên trách ứng cứu.

BS NGUYÊN DUY