ĐIỀU TRỊ NỘI TIẾT UNG THƯ

(Bài đăng báo Thuốc và sức khỏe 12/2015) lấy bút danh BS Nguyên Duy
Các loại ung thư chịu ảnh hưởng của nội tiết tố là ung thư vú, ung thư nội mạc tử  cung, ung thư tiền liệt tuyến.

1.       Ung thư vú và estrogen

-          Estrogen là gì ?

Là những chất có nhiệm duy trì ngoại hình nữ tính của phụ nữ: ngực, mông phát triển hơn nam giới;  ngoài ra chúng còn giúp phát triển cơ quan sinh dục nữ.

Estrogen tên gọi chung của một nhóm gồm hai chất: estron, estradiol. Hai chất này được buồng trứng sản xuất ra rồi tiết vào trong máu rồi đi khắp cơ thể để tác động đến các cơ quan khác.

- 

  Estrogen tác động lên những cơ quan nào ? (hình 1)

Vì là một nội tiết tố sinh dục nên estrogen tác động chính yếu lên hai cơ quan sinh dục là vú và tử cung.

Ngoài ra estrogen còn tác động lên não, tim, gan, xương.

-   Vì sao estrogen lại chỉ tác động đến các cơ quan nói trên ?

Vì chỉ có những tế bào của các cơ quan nói trên mới có nơi tiếp nhận estrogen. Nơi tiếp nhận này y học gọi là thụ thể estrogen. Các cơ quan khác không có thụ thể này nên không bị ảnh hưởng bởi estrogen.

- Thụ thể estrogen là gì ?

Thụ thể estrogen là một thành phần nằm trong nhân tế bào, dọc theo chuỗi DNA. Khi thụ thể estrogen bị kích thích, tế bào sẽ sản sinh ra các chất làm thay đổi hoạt động của các tế bào.(hình 2)

VD: + Tế bào gan khi bị estrogen kích thích sẽ tạo ra cholesterone

        + Khi có thai, lượng estrogen tăng cao, các tế bào của tuyến sữa của  vú khi bị estrogen kích

           thích nhiều sẽ tăng sinh thêm nhiều tế bào chuẩn bị cho sự tạo sữa sau khi sanh.

-          Estrogen có liên quan gì đến ung thư vú ?

Estrogen kích thích tế bào ung thư của vú tăng sinh nhiều hơn (hình 3). Tuy nhiên không phải tế bào ung thư vú nào cũng có thụ thể estrogen cả nên không phải bệnh nhân ung thư vú nào cũng có khối u vú bị estrogen kích thích phát triển. Y khoa có cách lấy khối u của bệnh nhân làm xét nghiệm để biết có thụ thể estrogen hay không.

-  Vậy thì nếu có một loại thuốc cản trở hoạt động của estrogen thì ung thư vú sẽ ngừng phát triển ?

Đúng vậy! Nhưng nhớ là chỉ đối với những khối u có chứa những tế bào có thụ thể estrogen mà thôi. Các khối ung thư vú đều được xét nghiệm xem có thụ thể estrogen hay không. Nếu để ý ta sẽ thấy kết quả xét nghiệm thường có chữ viết tắt như sau: ER (+), ER (++), ER (+++). ER viết tắt của tiếng Anh là estrogen receptor nghĩa là thụ thể estrogen. Dấu cộng là dương tính có nghĩa là có thụ thể estrogen trong khối bướu, càng nhiều dấu cộng thì thụ thể estrogen càng nhiều.

-          Các thuốc loại này là những thuốc nào ?

Có nhiều loại thuốc, cơ chế chung là cản trở hoạt động của estrogen tại tế bào ung thư vú nhưng cách cản trở thì có khác nhau.

(1)    Tamoxifen:

Ở bệnh nhân ung thư vú, estrogen được tiết ra bởi buồng trứng hoặc tuyến thượng thận sẽ lưu hành trong máu đi khắp nơi trong cơ thể. Tại khối ung thư vú, estrogen sẽ gắn kết vào tế bào ung thư tại thụ thể estrogen của tế bào này làm kích thích tế bào ung thư phát triển.

Thuốc tamoxifen cũng gắn kết vào thụ thể estrogen nhưng lại không kích thích tế bào ung thư phát triển và vì vậy tamoxifen trở nên một “đối thủ cạnh tranh” của estrogen và làm cho estrogen không có cơ hội kích thích ung thư vú phát triển. (hình 1)

(2)    Thuốc ức chế aromatase:

Thuốc này làm cản trở việc sản xuất estrogen của cơ thể. Như đã biết, estrogen được sản xuất chủ yếu từ buồng trứng, ngoài ra nó còn được sản xuất từ các cơ quan khác như tuyến trên thận. Thuốc này không cản trở sự sản xuất estrogen từ buồng trứng mà nó chỉ cản trở sự sản xuất estrogen tạt các cơ quan khác như thượng thận.

Phụ nữ đã mãn kinh, buồng trứng giảm khả năng tạo ra estrogen nên lọai thuốc này được dùng để điều trị ung thư vú ở phụ nữ đã mãn kinh.

Các thuốc thuộc nhóm này gồm: anastrazole (Arimidex®), exemestane (Aromasin®), letrozole (Femara®).

2.       Ung thư tiền liệt tuyến và androgen

-          Tiền liệt tuyến là gì ?

Là một tuyến nhỏ chỉ có ở nam giới, bao quanh đường tiểu (niệu đạo), dưới bàng quang.

-          Androgen là gì ?

Androgen là từ để chỉ một nhóm gồm các nội tiết tố của nam giới gồm: testosterone dihydrotestosterone (DHT)…

Những nội tiết tố này giúp hình thành nam tính: tạo tinh trùng, phát triển cơ bắp.

Adrogen được tạo ra từ tinh hoàn, tuyến trên thận cũng tạo ra androgen nhưng rất ít.

-  Androgen kích thích ung thư tiền liệt tuyến phát triển như tế nào ?

Androgen được tạo ra từ tinh hoàn rồi từ tinh hoàn chúng được đưa vào máu để đi khắp nơi trong cơ thể. Tế bào ung thư của tiền liệt tuyến có thụ thể androgen nên androgen gắn kết tại đó.

Sau khi gắn kết chúng sẽ kích thích bộ gen của tế bào ung thư hoạt động để tạo ra các protein đặc biệt. Các protein đặc biệt này giúp tế bào ung thư sinh sản, phát triển nhanh.

- Các thuốc điều trị nội tiết chống ung thư tiền liệt tuyến hoạt động ra sao ?

Muốn hiểu rõ về hoạt động của các thuốc này thì trước tiên cần phải biết androgen được hình thành như thế nào.

Như ở trên đã nói, androgen được tạo thành từ hai tinh hoàn và ha tuyến trên thận.

Tuy nhiên ít ai ngờ rằng việc tạo ra androgen lại được điều khiển từ tận trên não!

Thật vậy, trên não có hai vùng làm việc này:

Vùng dưới đồi có tuyến tùng tạo ra chất LHRH, chất này tác động đến vùng thứ hai của não là tuyến yên, làm cho tuyến yên tạo ra chất LH. Chất LH sẽ theo dòng máu đến tinh hoàn hoặc tuyến trên thận, kích thích tế bào của cơ quan này tạo ra androgen. 

Như vậy việc tạo ra androgen diễn ra ở nhiều cơ quan theo kiểu dây truyền tín hiệu, do nhiều cơ quan đảm trách. Thuốc chống ung thư tiền liệt tuyến cũng theo các yếu tố trong dây truyền đó mà tác động.

(1)    Thuốc đồng phân của LHRH:

Thuốc này có cấu trúc hóa học giống LHRH, sự hiện diện ở nồng độ cao của thuốc này trong máu làm cho tuyến tùng dừng tiết LHRH. Giảm nồng độ LHRH trong máu sẽ làm cho tinh hoàn giảm tiết androgen và vì vậy tế bào ung thư không còn bị kích thích phát triển bởi androgen nữa.

Nhóm thốc này gồm leuprolide, goserelin, and buserelin. Các thuốc này được bào chế dưới dạng tiêm vào cơ thể hoặc cấy dưới da.

(2)    Thuốc đối vận LHRH:

LHRH là một nội tiết tố được tiết ra bởi tuyến tùng trong não. Chất này theo máu đến kích thích tuyến yên tiết ra LH.

Thuốc đối vận LHRH ngăn cản không cho LHRH gắn kết với tế bào tại tuyến yên, do vậy tuyến yên không thể tăng tiết LH được. Degarelix là thuốc thuộc nhóm này.

(3)    Thuốc kháng androgen:

Androgen được tinh hoàn tiết vào máu rồi theo dòng máu đến tiền liệt tuyến bám vào thụ thể và kích thích tế bào của ung thư của tiền liệt tuyến phát triển. Thuốc kháng androgen cạnh tranh với androgen làm cho androgen không có cơ hội để bám vào tế bào ung thư của tiền liệt tuyến.
 Nhóm này gồm các thuốc: flutamide, enzalutamide, bicalutamide, and nilutamide.